درمان گرایش به هم‌جنس و شکنجه پزشکی(۲)؛ "آسیب‌پذیری" و "رضایت"

به بهانه انتشار گزارش تحقیقی جدید شش‌رنگ تحت عنوان «تغییر همجنس‌گرایان از راه درمان‌های بی‌رحمانه، غیرانسانی و تحقیرآمیز در ایران افزایش یافته است‎» همزمان با ۲۷ اردیبهشت ۹۷ (۱۷ ماه مه ۲۰۱۸)، طی چند مطلب، با توجه به تحقیق جنسیت X، به بحث درمان گرایش به همجنس و شکنجه پزشکی خواهیم پرداخت.
در بخش دوم از این مجموعه به شرایط معتبر بودن رضایت فرد از اقدامات پزشکی و نقض رضایت در صورت تعلق به گروه اجتماعی آسیب‌پذیر می‌پردازیم.

چنانکه در چارچوب نظری تحقیق جنسیتX تشریح شده است(۱)، از نظر موازین حقوق بین‌الملل، رضایت زمانی معتبر است که “به شکلی داوطلبانه، یعنی بدون اجبار، اعمال نفوذ ناروا، یا ارائه نادرست اطلاعات حاصل شود.” اجبار و اعمال نفوذ ناروا شامل “وضعیت فشار و شکنجه” و “شرایطی است که تحت آن‌ها بیمار درمی‌یابد که مخالفت با درمان ممکن است پیامدهای ناخوشایندی برایش داشته باشد.” حق رضایت زمانی نقض می‌شود که دولت‌ها افراد هم‌جنس‌گرا و ترنس را مجبور کنند که میان حق امتناع از درمان پزشکی و حق برخورداری از برابری، زندگی خصوصی و به رسمیت شناخته شدن آن هویت جنسیتی و گرایش جنسی که خود را با آن تعریف می‌کنند دست به انتخاب بزنند.
رضایت آگاهانه، در دادگاه نورنبرگ در زمان محاکمه پزشکان نازی درباره آزمایشات پزشکی که در اردوگاه‌های کار اجباری انجام داده بودند،‌ به عنوان یک اصل بنیادین مطرح شد و منجر به ایجاد مقرراتی با عنوان شناسه نورنبرگ شد.
در حقوق بین‌الملل، بحث‌های زیادی درباره اصل رضایت آگاهانه صورت گرفته و با این که هنوز هیچ سند بین‌المللی آن را به‌عنوان یک حق بنیادین بشر به رسمیت نشناخته است اما برخی بر این باورند که ماده هفتم میثاق بین‌المللی حقوق مدنی-سیاسی که بر اساس آن قرار دادن شخص تحت آزمایش‌های پزشکی یا علمی بدون رضایت آزادانه او ممنوع است، اصل رضایت آزادانه را به‌عنوان یک قاعده حقوق بین‌الملل برای همگان لازم‌الاجرا کرده است.
حقوق‌دانان بین‌المللی در بحث‌های مربوط به رضایت آگاهانه و آزادانه، مفاهیمی چون “رضایت تحت فشار” و “آسیب‌پذیری” و افراد آسیب پذیر را مطرح کرده‌اند. آنان در این بحث‌ها به شرایطی اشاره می‌کنند که در آن صورت حتی اگر از فردی که تحت آزمایش‌های علمی و پزشکی است، رضایت‌نامه کتبی و امضادار اخذ شده باشد، این رضایت نمی‌تواند آگاهانه و به‌عنوان یک انتخاب آزاد تعریف شود.
از نظر رویه‌ای محدودیت‌های اصلی برای رضایت آگاهانه می‌تواند شامل فشارهای روانی و اجتماعی باشد که بر جامعه آسیب‌پذیر مورد تحقیق اعمال می‌شود. خودمختاری فقط زمانی محقق می‌شود که یک تصمیم به شکلی آگاهانه اتخاذ شده باشد. تنها در صورتی که فرد توانایی ذهنی و آگاهی لازم در مورد خطرات احتمالی تصمیمش را داشته باشد می‌توان از یک رضایت آگاهانه مبتنی بر قضاوت علمی سخن گفت. بدون داشتن درک لازم برای اتخاذ تصمیم مختارانه، فرد نسبت به پزشک خود موضعی فرودستانه، پذیرنده، و مطیع خواهد داشت.
بنجامین مه‌یر عنوان می‌کند: “افراد مبتلا به اچ‌آی‌وی در کشورهای در حال توسعه را می‌توان در مقابل آزمایشات پزشکی غیر رضایتمندانه به‌عنوان آسیب‌پذیر قلمداد کرد، چرا که از فقدان قدرت سیاسی، فقدان آموزش، ناآشنایی با مداخلات علم پزشکی، و فقر شدید رنج می‌برند. این به‌خصوص در مورد بخشی از این جوامع، یعنی زنان، بچه‌ها و بومیانی که ممکن است به دلیل ناتوانی اجتماعی و موفعیت نازل‌شان به اجبار در آزمایشات شرکت کنند بیشتر صدق می‌کند.”
این استدلال به وضوح در مورد جامعه هم‌جنس‌گرا و ترنس‌جندر ایرانی هم صادق است. بحث در این‌جا به مفهوم “آسیب‌پذیری” پیوند می‌خورد. فرد یا گروهی از افراد که پتانسیل یا بی‌پناهی خاصی برای دچار شدن به جراحت و آسیب جسمی و روانی داشته باشند آسیب‌پذیر محسوب می‌شوند. به معنای عام کلمه، تمامی انسان‌ها آسیب‌پذیرند. بنابراین پژوهشگران باید نسبت به آسیب‌پذیری تمامی افرد مورد آزمون و نیز سایر افراد درگیر در پژوهش آگاه و حساس باشند. اما گاهی ویژگی خاصی نظیر سن، بیماری یا وضعیت اجتماعی برخی از افراد را در وضعیت ویژه‌تری از آسیب‌پذیری قرار می‌دهد. وقتی بحث بر سر اتخاذ یک تصمیم باشد، مهم‌ترین نمود آسیب‌پذیری، ناتوانی یا کم‌توانی در یک رضایتمندی آگاهانه و آزادانه است. این یعنی امکان “آگاهانه بودن” یا “آزادانه بودن” رضایت در افراد آسیب‌پذیر نسبت به سایر افراد به شکل قابل‌ملاحظه‌ای پایین‌تر است.
درک از اختیار، رضایت و انتخاب در بخش چالش‌های این تحقیق نیز ذکر شده است(۲). در این بخش می‌خوانیم که رضایت کاملا آگاهانه و مبتنی بر انتخاب تنها در صورتی امکان دارد که انتخاب گزینه عکس نیز ممکن باشد. در شرایط ایران، اساسا نمی‌توان از رضایت آگاهانه و مختارانه صحبت کرد. بی‌تردید آن دسته از هم‌جنس‌گرایان و ترنس‌جندرهایی که از دلایل “تفاوت” خود با هم‌سن‌وسال‌های‌شان بی‌خبرند و برای آکاه شدن از این دلایل و البته با ترس و نگرانی شدید از عواقب کار خود به پزشک و یا روان‌پزشک مراجعه می‌کنند، به‌عنوان یک گروه اجتماعی فاقد قدرت و پشتوانه اجتماعی کافی برای تصمیم‌گیری هستند و نمی‌توانند از رضایت‌مندی آگاهانه برخوردار باشند. به‌ویژه اگر قوانین قضایی کشور در صدور حکم شلاق تا اعدام را برای هم‌جنس‌گرایان در نظر بگیریم به آسیب‌پذیری این گروه اجتماعی بیشتر پی می‌بریم.
در فصل چهارم تحقیق جنسیت X، تحت عنوان پزشکینه کردن گرایش جنسی و هویت جنسیتی، بررسی‌ای از نظام روان‌شناسی و روان‌پزشکی ایران به عمل آمده است. در این بخش شرح داده شده است که گرچه سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۹۹۲ هم‌جنس‌گرایی را از دسته بیماری‌ها خارج کرده است، اما برخی کشورها هنوز آن را نوعی بیماری می‌دانند. در ایران نیز هم‌جنس‌گرایان عموما به عنوان افرادی منحرف تعریف می‌شوند که فاقد سلامت روانی هستند.
هم‌جنس‌گراستیزی (هموفوبیا)ی نهادینه شده در ذهن بسیاری از مشاوران، هم از سوی نهادهای آموزشی و قانون و هم در نتیجه هنجارهای حاکم بر جامعه تقویت می‌شود.
در ایران پزشکان و روانشناسان از آیین‌نامه‌ای پیروی می‌کنند که بر طبق آن، موظف به پرهیز از اشاعه و “تبلیغ” همجنس‌گرایی هستند. این ممنوعیت تبلیغ بدین معناست که یک پزشک یا روانپزشک مجاز نیست در مشاوره خود با فرد مراجعه‌کننده او را در به رسمیت شناختن گرایش جنسی‌اش و کنار آمدن با آن یاری دهد.
در ادامه چنین استدلال می‌شود(۳) که جلب توافق فرد مراجعه‌کننده در چنین شرایطی، مصداق بارز نیرنگ، اجبار، و نمایاندن چیزی غیرواقعی به‌عنوان واقعیت است و برای حفظ نظم مورد نظر حاکمان و درکی که آن‌ها از یک جامعه سالم دارند (جامعه و نظمی مبتنی بر دگرجنس‌گرایی اجباری) فرد را یا مورد درمان‌های ترمیمی غیرانسانی قرار می‌دهند و یا به زیر تیغ جراحی  می‌کشاند و سلامتی او را به صورتی جدی به خطر می‌اندازد.

(۱) جنسیت X، شادی امین، ص. ۷۲-۷۴
(۲) همان، ص. ۸۲
(۳) همان، ص. ۳۶۵

قسمت‌های پیشین:

درمان گرایش به هم‌جنس و شکنجه پزشکی(۱)؛ ممنوعیت شکنجه در فضاهای درمانی

مرتبط:
https://6rang.org/3309/

شش‌رنگ در شبکه‌های اجتماعی‎: